Muestra lingua: LOS DJUDYOS DE CRIMEA por Edmond Cohen

edmond cohen1Keridos amigos, vos do el teksto de la proksima emisyon del programa.

El program se puede sintir por Internet kada djueves, indo al sityo RADIO – la fréquence juive. Kale tener pasensya i asperar un poko, no se oye pishin.

Saludos a todos

Edmond Cohen – Paris, Fransya

lineaUN

LOS DJUDYOS DE CRIMEA

Saludos a todos los oyentes de la emisyon Muestra lingua, la emisyon en djudeo-espanyol fundada por el profesor Haïm-Vidal Sephiha i prezentada agora por vuestro servidor Edmond Cohen, kon Philippe en la kabina.

Komo a kada vez, vos akodro ke el proksimo atelye de konversasyon de la asosyasyon Vidas Largas se tendra el djueves 3 de marso, de las dos a las kuatro i medya-sinko, en el Centre Communautaire, 119 rue Lafayette Paris (10°) métro Gare du Nord o Poissonnière. Este diya tendremos una mueva konferensya de Frederic Viey, esta vez sovre la revue Blanche (la revista blanca) , una revista literarya i artistika fundada por tres ermanos Natanson ijos de un bankero venido de Polonya. Esta revista sureo poko, de 1890 a 1903, ama fue muy importanta en su tyempo, i para eya lavoraron los mas grandes eskrivanos i pintores de este tyempo.

Vos kyero dizir tambyen ke ay, en la Mayoriya del onzen arrondissement, Place Léon Blum, métro Voltaire, una ekspozisyon sovre los Ermenis ke lucharon en la Rezistensya franseza, i mas partikolarmente sovre Missak Manouchian i su mujer Mélinée. Penso ke mis oyentes de Fransya ya saven ke este Manouchian era el kapo del grupo komunisto de rezistansya militar yamado de la MOI (mano de ovra immigrada) el kual era echo en su grande mayoriya de djudyos ashkenazim, i ke fueron 24 matados por los almanes, 23 ombres fuzilyados en Fransya en fevrero 1944, i una mujer dekapitada un poko mas tadre en Almanya. Es una ekspozisyon muy fuerte, muy byen echa, se eskapa el 17 de fevrero, avla kaji tanto de los djudyos ke de los ermenis, kompanyeros de lucha matados en djuntos, i vos akonsejo muy fuerte de ir a verla.

Esto dicho, los ke kijeron sintirme el djueves de ay dos semanas oyeron un ombre ronko, tosyendo mas i mas, asta ke Philipe se adjidee de mi i korte la emisyon antes ke s’eskape. La semana pasada no me atrivi de vinir tanto estava tosyendo, i, si no me yerro, pasaron una redifuzyon, ke yo no oyi, porke estava en Vidas Largas para la konferensya de Frederic Viey sovre los djudyos rusos de Harbin, en Kina, al kavo del siglo 19 i al empesijo del siglo pasado. Oy no se komo va ser. Vo aprovar de avlarvos sin toser. Kyen save?

De toda manera, syendo ke no pude irme asta’l kavo de mi emisyon del djueves de ay dos semanas, la tengo de eskapar oy.

El djueves 27 de janvier, me topava , antes de pasar a la radyo, en una reunyon de la asosyasyon de Alain de Toledo, Muestros Dezaparesidos, i aya mos prezento a una istoryana yamada Simonne Dumont, ke mos disho ke si su madre era djudeo-espanyola, su padre, el, era Krimshack, kijo dizir Djudeo-tatar de Crimea, avlando una lingua djudiya yamada el djudeo-tatar.  Kualos son los djudeo-tatares? le demandi . Ashkenazim ? –  No. -. Karaïm ? –  Tampoko. Son djudeo-tatares…

Tanto me vino kuryozo ke bushki sovre internet, i me vino la idea de avlarvos oy de los djudyos de Crimea, inkluyendo los djudeo-tatares, de los kuales yo no saviya nada, ni mismo ke egzistiyan.

Lo ke yo saviya, eran tres kozas ke ya dishe aki en varyas emisyones:

La primera koza ke saviya, es ke el Imperyo Khazar, ke fue djudyo un syerto tyempo al empesijo de la Edad Medya, iva asta la Crimea i dunke los djudyos de Crimea biviyan en este tyempo en un pais djudyo.

 La sigunda koza ke saviya, es ke aviya Karaitos bivyendo en Crimea, durante la Edad Medya, i ke avlavan turko. Kuando, al kavo del siglo 14, el Gran Duke de Lituaniya, Vytantas el Grande, va ganar kontra los Mongoles ke en esta epoka okupavan la Crimea,  se va yevar djente de Crimea asta su kapitala en Lituaniya, ke se yama Trakay, o Troki. I vamos a tener en Lituaniya Karaïm avlando turko, a lo manko para la relijyon.

Crimea karte 1970
Fuente: Enciclopedia Judadica

La tresera koza ke saviya, i ke vos dishe kuando vos avli del Birobidjan, es ke los Rusos komunistos pensavan, en un primer tyempo, dar la Crimea a los Djudyos. Ama Staline no kijo i embiyo los Djudyos en Siberia serka de la Kina, en el Birobidjan.

Ama esto todo son pedasikos de la istorya de los Djudyos de Crimea, ke es muy vyeja, porke, asigun los istoryanos, se topa  djudyos en Crimea desde el primer siglo. Los arkeologos toparon papeles de liberasyon de syervos por djudyos i tambyen lajas de tombas djudiyas.

Lo ke me ambezi sovre internet lo travi de una parte de Wikipedia, de otra parte de la Jewish Encyclopedia.

Parese ke los djudyos aziyan djudyos a sus syervos, i aviya tambyen goyim observando parte de las leyes djudiyas, yamados Sebomenoi. 

Pasa el tyempo, la Crimea pasa de los Godos, ke vinyeron en 250, a los Hunes en 316, los Bulgaros en el siglo 5, i ansina es ke verso la mitad del siglo 7, dunke verso los anyos 650, vyenen los Khazares en Crimea. No son djudyos en este tyempo, ama azen konosensya kon el djudaismo vyendo a los djudyos ke biven ayi, i ke son mas i mas numerozos porke vyenen de todas partes de Evropa i del imperyo romano de oryente, ke komo ya lo savemos, persige a los djudyos.

En los anyos 800, los reyes khazares se azen djudyos, i por siguro esto va ser un buen haber para los djudyos de Crimea, ke va surear mas o menos un siglo i medyo, asta ke los Rus  vengan de Kiev i konkisten la Khazariya i la Krimea entre 965 i 968.

Es siguro ke la fin del reyno khazar va ser koza muy negra para los djudyos de Crimea, ke se van a topar basho la dominasyon de puevlos ke no seran todos muy amigos kon los djudyos, afillu si, por lo tanto, unos kuantos no se van amostrar  enemigos por prinsipyo de los djudyos. Despues de los Rus van a venir los Pechenegos en 1016, los Kipchaks en 1050, los Polovtsos en 1171,  los Venetsianos en 1204, el anyo ande tomaron i destruyeron Estambol, i los Tatares i Mongoles en 1237, los genevezes guadrando unos kuantos puertos.

De 1430 a 1783, los Tatares van a estableser en Crimea un estado independyente, i los djudyos se esparten en dos vandas, los Karaïtos i los Rabanitos. Los Tatares de Crimea yaman a los djudyos rabanitos zulufli chufutlar, los djudyos kon peyes, i los Karaitos zulufsiz chufutlar, los djudyos sin peyes. En turko de Turkiya, el byervo chifut es pejorativo, djudyo se dize yaudi, o, mas shik : musevi. No se si chufut era pejorativo o no ande los Tatares. Ama lo ke es siguro, es ke la lingua ke avlan los Tatares es muy serka del turko de Turkiya, i ke la lingua ke va ser la lingua de los djudyos de Crimea, i ke se va yamar el djudeo-tatar o krimshak, es tambyen muy serka del turko.

Por esto es ke Simonne Dumont teniya razon de dizir ke los djudeo-tatares son partikolares : no son ashkenazim, no avlan yiddish, i no son tampoko ni romanyotes ni sefaradim : lo ke avlan es ni grego ni espanyol.

Estos djudyos krimshaks biviyan en varyas sivdades de Crimea, ama sovre todo en una ke se yamava Karasu-bazar asta 1944, i ke se yama agora Bilohirsk. Es oy una sivdadika de 18.000 moradores, entre Simferopol i Feodosia. Una sivdadika vazyada komo las otras de sus djudyos, vamos a ver deke.

Parese ke los djudyos no se topavan tanto mal del tyempo de los tatares. Las kozas trokaron kon la venida de los Rusos ke persigieron los djudyos, i yene munchos djudyos ashkenazim vinyeron a instalarse en Crimea i a poko a poko los djudeo-tatares se izyeron minoritaryos frente a los ashkenazim, al punto ke, en 1900, los Krimshaks djudeo-tatares eran solo 6.000 en Crimea, kontra 60.000 ashkenazim.

Despues la istorya vyene mas i mas terrivle. Del tyempo de la gerra sivil ke sigio la revolusyon rusa, munchos siviles, i partikularmente djudyos, fueron masakrados.

El Holodomor, la grande ambre ke toko a la povlasyon de Ukranya i ke izo entre 4 i 10 milyones de muertos en Ukranya, toko tambyen la Crimea.

Ama por siguro, lo mas terrivle fue las matansinas por los Almanes i sus einzatzgruppen. En la primera mitad del mes de desyembre 1941, los djudyos ashkenazim i los pokos krimshaks fueron matados en masa, en  lo ke se yama agora la shoa por balas. Topi sovre internet las listas sivdad despues de sivdad, diya despues de diya, de la matansina de los djudyos de Crimea en jeneral i de los Krimshaks en partikolar. No tengo la gana de azervos esta meldadura. Ama kale ke sepash ke poko kedaron bivos, unos 1.500, ke a poko a poko dezaparesyeron basho la politika antidjudiya de la Unyon sovyetika. Despues de 1990, los pokos ke kedavan se fueron en Israel.

Ansina se eskaparon unos djudyos prezentes en Crimea desde unos 2000 anyos, i si no aviya konosido a Simonne Dumont ke mos avlo de su padre, nunka lo supyera.

Espero ke esta triste istorya vos esmovyo. Es la istorya de un mundo djudyo ke se fue, komo se fueron tantos otros. La tyerra es yena de lugares ande uvo una vida djudiya, i agora aya no ay mas dinguno por akodrarse.

Al djueves ke vyene, si kyere el Dyo!

Check Also

umor judio kacha

La Seksion en ladino/djudeo-espanyol del djurnal Shalom: «LAS KARAKTERISTIKAS DEL UMOR JUDIO» i otros artikolos del 2/5/2024

La Seksión en ladino de kada semana del periodiko Shalom de Estambol siempre kon artikolos …

Deja una respuesta

Tu dirección de correo electrónico no será publicada. Los campos obligatorios están marcados con *

Este sitio usa Akismet para reducir el spam. Aprende cómo se procesan los datos de tus comentarios.