ELIEZER PAPO·JUEVES, 3 DE DICIEMBRE DE 2015
Benjamin Pinto (1905 – )
Jevrejski Život, num. 39 (1924), p. 5 – 6
Las Hanukias
1.
Ja aj de esto mučo… ja me esto i ulvidando, dainda hue kreatura. La verdat so i agora kreatura, ma mas no joro, kuando mi madre se va a vežitar skondido de mi, sino joro kuando me kere ivar kon si…
I el dia amanisio, no komo kada dia. Klaro estava, komo ke era en medio de envrano, aunke i las ventanas estavan entezadas i la piedra patleava del frio. Klaro estava, komo ke los sielos avieron todas las fuentes da la luz. Sali al varandado. I loke veio? No es dia de viernes i vino akeia vieža kon tokado de frontera falsa, por la kuala dizen ke aunke va de kaza en kaza por algun vestidiko, por algunos čizmezikos, no deša šabat sin peše – trutas i sin untar el tepsi de pipitas kon azete.
– Staš en kaza?
– Ma seia bien venida! – la aresive mi madre de la kuzina.
– Ajde, vos truši mečas. Para bien ke vos se topi.
Me madre, kuando tomo las mečas le dio no se kuanto, mučo, todo blanko.
– Anios mučos ke aiegeš! Mazal bueno de las fižas. Dečoza i alegre…
– Vežes buena! Se vajga en buena ora.
Ma oj no tiene en la mano ruda, sino una koza blanko, largo, de algudo. Se ke es de algodon, por ke lo mezmo tenia me nono en el oido i le dezia kada dia a mi nona:
– Možer, te rogava…
– Seia en buena ora… – i no pasava dos tres momentos se ia mi nona, a la otra kaza i lo travava de la kolča.
La vieža se fue…
2.
Despues de esto, no tan mučo, me madre trušo del tavan un tenikje enpolvado. Este tenikje no fue komo los otros… derečo, tuerto, roto, despedasado, feio, preto, farožado, destropiado. El estava lindo, ermozo de forma ke te de al ožo, de vista, ke te agrada… abašo tiene očo borakos, očo vazizikos, uno detras del otro, komo ermanos de estesa edad. No se deferensiavan kon nada – todos estesos, lindos, čikos, kolor de serma, las risasas kon estesos borakitos. Kale ke seia ke en estos borakitos manka algo? Ariva, en alto, en el kavo sierdo un vaziziko solo, asolado, ma esteso komo los de abašo…
Mi ermana lo alimpio de polvo i lo kito de la kuzina. Lo enklavo en la pared en el varandado, entre la poerta i la ventana. Un poko antes no lo pude ver komo preme, porke lo ievo kon prisa me madre a la kuzina, ma agora puedo estar el dia entero mirando. Me aserki de esti tenkje enkavado en la pared. En medio de los vazezikos de abašo i akel de en algo dos leones lavorados en el tenikje estavan kon los premeros pies en alto. No aj burlas dos leones kon unas unias grandes ke te spantas de verlas. Dis ke estan bivos. La boka tenian avierta, komo ke en este momento estavan prontos de komersen a entero el mundo, de kitar la alma a todo lo bivo, de despedasar todo lo lindo, me espanti de ver a estos leones i ja me vo tornar atras de este tenikje, ma un arvole, dos arvoles uno de kada kavo, me detuvieron. Komo no me van a detener? Los arvoles kon sus ramas, ožas, i loke mas en este frio, kon sus frutos, me azian akordar del lindo verano kuando podia de la maniana fin la noče korer por las kais, đugar por los kortižos. Mirando adelantre no solo ke no aprovi de tornarme, fuirme, sino me plazio, me se izo amigo. La razon fue, ke vide en medio de este tenikje una stampa, una figura ke me fue muj konosida, ke lo kiže buen, ma no se por loke, ke lo via i mirava mučas vezes en el kal. I la primera vez ke lo vide fue en el kal. Estava apuntada en la alaha onde esta el sefariko, ke me merko me padre para muet. Pude ser i por esto ke lo kiže bien. Estava en el mas alto logar de la alaha, ariva, ariva, orguljozo derečo, simple. Dos triangulos, uno sovre el otro. Me agrado muj mučo, ma no por ke tuvo kolor de oro i de sirma i por ke esta en la alaha, ma por ke esta simple i derečo. Loke parese ke i el mas grande aire, no lo puede ečar o manejar de el lugar.
3.
No supi komo se jama esta figura, esta estampa. En la eškola normal vini a saver por el nombre. Un dia mos dize el rubi, ke tenia siempre falaka en la mano kon »štempel« del rej, ke es, ke gano lesensja del rej para aharvar (agora me esto akordando, ke esto fue una marka de sinko heleris kon la stampa de Franz Josef) ke vengamos todos este medio dia al kal, ke vino un ombre savio. Tanto lo alavo, ke mos paresio a todos ke la sensia de Šelomo Ameleh ja no es nada. A la medio dia mos topimos todos en el kal. Un ombre alto kon barva grande, preta, puntuda mos avio mučo, mučo:
Palestina… Erec Jisrael… Keren Kajemet. Rusija. Pogromes… Mučo, mulo, solo no lo entedi nada.
Kale lavorar, gerejar, i la vela mos seja el Magen David – i amostro kon el dedo akeja figura, stampa, dereča, orgoljoza en la alaha. I vamos ganar, venser a los enemigos, se vamos ir de el… el ke mos sea el jevador.
I despues kantimos »Donde el Sol kaente« – – –
Salimos. La kavesa mos se izo un daul. Akeios dos triangulos ke mos sea a vela… i ir atras de eia, vamos ganar, venser. Kulaj es venser! I jo puedo venser. Vo azer de palo un »Magen David« i vo ir atras de el, i vo venser. Loke vo venser? Loke vamos ganar? Kon ken vamos geriar? Loke avio akel? Mira đente… i le baten palmas…
Ja so loko… ja podia en este tiempo azer tres kazikas de papel… Ma ja se komo jama akeio, akeio… en la alaha i en medio del tenikje – Magen David.
4.
Este tenikje kon očo vazizikos abašo i uno en algo, dos leones, dos arvoles i un »Magen David«, me se izo el objekto de mirar. Lo miri i de la maniana i despues de medio dia. Lo abolti de un kavo, lo abolti de otro kavo i por poko ke no vierta la azete, ke me madre ečo en akeos vazizikos.
Mira, aki esta komo en el kal i komo en kaza noče de Šabat. Azete i mečas, paulias. Este se va seguro sender! Seguro, seguro! Ja por loke azete i paulias? Esto se va sender. I no me enganji.
La noče ia kaio! El sielo estuvo klaro komo i la maniana i otra vez konsentias frio i kuando se avria la puerta de algun almario en kaza, ke ez estava entezado. Las ventanas estavan ienas de ielo, ienas de streias i streikas… komo en el sielo. En kaza, aunke mučos – siete makari nos biva – estava repozado, todos asentados, komo ke estavan asperando alguno. Solo se setia el agradavle ruido de la lumbre ardiente. Me madre se vestio el vestido muevo. Kale ke seia ke es alguna fiesta, no poede ser nada otra koza…
– Mama, loke vino akeia vieža?
– A vendar mečas.
– Para loke mečas, pulias, no es Šabat…
– Ma esto no son para Šabat, esto es para las hanukias.
– Para loke?
– Para las hanukias!
Le kiži demandar, loke son estas hanukias, ma pensando ke no va tener tiempo de dar repoesta, por ke me senior vino, no le demandi. El punto ke vino mi senior me madre se alevanto del logar. El trušo kon si frio, un bafo ielado, ma i una kandela. Grande, gorda, de cera.
– Ajde, možer!
Esto esta maraviozo. Vino akeia vieža, i no es viernes. Akel tenikje ke se arasto por el tavan komo un muhađir esta tan mirado i se lo dio tanto onor. Lo alimpiaron, lo enkolgaron, lo enčeron kon azete, lo polieron kon mečas. Me madre, se vestio, vestido muevo. I – hanukias – todo me esta maraviando, todo muevo, misteriozo…
5.
Estos penseres me kito me senior ke vino de la otra kaza en anteri i kapika preta i kon livro de tefila en una mano i kon la kandela sendida en otra mano. …
– Ven a sender las hanukias!
A esto unke ke seia ke se iama hanukias. Todos siete, ke es i mis ermanos i mis ermanas partimos atras de mi senior, komo un batalion de no tan forsudos soldados atras de su general. Venimos al logar onde enkolgava akel tenikje kon dos leones, dos arvoles i »Magen David«, ke es ke se iama, komo un poko antes senti, hanukias. I la verdad ke uvo una semažansa entre mozotros i las hanukias. Todos mozotros, jo kon mis ermanos i ermanas, čikos, bašos komo las hanukias de abašo i mi senior alto, grande, komo la hanukia de ariva.
Mi senior kon la kandela en la mano avrio el livro. No topo el logar tan presto. Kuando ja lo topo miro ainda una vez al deredor de si, si estamos todos i tomo.
– Anerot alalu, anu madlikim, al anisim, al apurkan, veal agevurot…
No entendimos nada! Estas palavras senti kon entuziazmu, por ke vidi en el modo ke las esta kitando de la boka mi senior, ke son palavras de alegria, ke estas palavras son la kantiga del puevlo mio…
Digo el puevlo mio, por ke ja supe ke so otra koza. Jo vo a meldar, akel de enfrente de muestra kaza no va, no solo ke no va al meldar, si no kuando lo me vo al kal, me dezia: – Ćifute, repate…
Jo no le dava nunka repuesta, si no me fuiva. Komo no mi vo fuir, kuando me akordava de akeja kara preta. El estava alto i forsudo, i no komo jo menudo. El kuando via ke esto fuendo, me detenia…
– Pato.
I jo sin mučo azerme arogar le azia le temena i me ia adelantre.
Me alodi! No entendi nada, ma akonsenti una santedad, una kontentes, una alegria konsenti, un kon sentimiento agradavle – komo ke akel de enfrente mas no me dize »ćifut«; komo ke eramos amigos, buenos amigos… oh, oh, ke bueno ke esta ser kon todos amigos… Akeia meča kon su flama en alto, orgoliozo estava ardiendo. No solo una meča, dos mečas. Akeia de ariva la sendi jo. A mi me la dio me senior a sender. La de ariva me fue mas mučo ke akeia de abašo. No por ke es da ariva, si no la sendi jo. La kiži mučo bien, me se izo amiga. Keria bevir kon eia… Ma no se nada, no entendi nada. Todo me estava skuro, aunke esavan las kanukias ardiendo, todo me esta misteriozo, ni un poko klaro, aunke el sielo estava ieno de streias.
Le demandi a mi senior: Loke es esto?
Me senior me enpeso avagar, ermozo a kontar por estas hanukias:
– De esto ja aj mučo tiempo. Dainda el puevlo muestro tenia su tijera, su renado, su Bet-Amikdaš. I el rej era Žudio, todos žudios. Venieron los enemigos. Todos pretos i feos, grandes, negros i dieron ensima los Žudios. I uvo grandes geras. Mučos murieron, jenos los kampos de kadavros. Kedaron mučas bivdas i gurerfanas. Mučas madres kedaron sin kreaturas. Ma todo fue nada. Un dia venieron los enemigos a Jerušalaim i entraron en Bet Amikdaš i, ižo, degoiaron puerko, hazir, – en la kara se le via un asko diziendo estas palavras. Todo estuvo suzio, negro, trefa. El Bet Amikdaš estuvo enkonado. Kuando esto vieron los žudios se alevantaron. En las kaležas de Jerušalaim uvo grandes geras. I komo estos leones aki en las »hanukias« dieron los žudios al enemigo i lo vensieron, ganaron. Todo estuvo enkonado, suzio, trefa… I mira maravia ke mos aze le Dio. El izo keuna redomika de azete, ke se topo en la alaha ke arda očo dias en logar de uno. I por esto tenemos aki očo kandelas para očo dias. I tu Čučo, vas sender amaniana, i tu Aron, despues de manjana… Ižos, esta luz, esta flama nos amostra lo mas lindo i ermozo en la vida, sola la vida. Eia es la muestra egzistensia, eia mos dize ke ainda bivimos, ke la vida nuestra se amatava si mozotros, los Žudios, no teniamos fuersa. Eia mos dize ke mozotros vamos tener siempre fuersa para geriar, para kombatir kon los enemigos.
– Padre!, e bueno, los leones! Por lo ke estan aki estos arvoles, este »Magen David« – esto demandi, no por ke me entereso, no por ke lo uno ja se i lo otro no, si no por demandar, por tener lo ke avlar. Me senior no me dio repuesta, por ke ja partio adelantre, i mozotros atras de el. No se savia dar repuesta, ma el momento, ke eskapo de kontar i ke ja fue ora de partir lo salvo de la repuesta, a esta grande demanda.
Kuanto un poko antes me alegri de sentir akeias palavras, ke no konosi i ke no supe lo ke keren dezir »Anerot alalu, anu«, tanto me sekleji de sentir a me senior kontar kon sospiros por los males de le puevlo Žudio, de el puevlo mio. Todo enemigos, enemigos. Akel kon barva preta, akel mas sensiozo de Šelomo Ameleh konto por los enemigos akel preto de engrente me dišo, ke so »ćifut« – otro enemigo, agora i me senior me konta por los enemigos. Todo enemigos. No me alegri tanto de Hanuka, ni la vida no me se izo tan riente. Lo ke mos avlan tanto por estos enemigos.
Ansina kon estos penseres me iči a durmir. Me asonji kon los enemigos i me sperti de le spanto de los enemigos. Akel de enfrente de muestra kaza, preto i fursudo me se izo mas negro, mas kruel. Sali al vardando. Aidna estava ardiendo akeia meča en la hanukija, ke es riva en el kavo sierdo, ke la sendi jo.
Me demandi en maravia:
– Me senior me dize ke esta luz es simbol de la fuersa žudia i otra vez tantos enemigos. Todos kontan por estos enemigos. Tenemos mozotros tantos enemigos?
No supi darme repuesta. Mučas vezes me komia esta demanda el meio…
6.
Paso de esto dos tres anios, ia poede ser sinko, šeš. Un dia kaminando por la kaie, abolti la kaleža. Al aboltar de la kaleža, estava un kaleso kon grande furia aziendo lo mezmo enfrente de mi. Ma ia despe dasar, se akel preto de enfrente de moestra kaza, ke me dezia lendome al kal »ćifut«; no me ačapava por la manga i azia atento al perikulo de la furia de los kavaios… Le regrasji.
No paso de esto dos oras, akel de enfrente de muestra kaza estava mirando estampas de el kino. I lo ke veio? Un grande tolop de nieve esta kaiendo de el težado de el kino. La nieve lo podia tapar i darle grandes dolores, si no lo azia atento a la nieve… Agora me regrasio el…
De este dia nunka no me dišo mas »ćifut«, ni ke aga »pato«. Pasava kon el la ora, mos akordavamos de akeios momentos, ke no me dešava repozo en la kaie. Kontavamos mučas kozas, alegras mos spartiamos, komo ke la spartision era la enpesada, la razon de toparmos otra vez.
Kuando kere ke mos spartiamos, pensava:
– Me ez enemigo? No me es. Es la verdad ke tenemos tantos enemigos? Jo no los vide tantos. Na, akel ke pensi, ke es el mas grande de eios, no es, me se izo amigo. Por ke me senior me spanta tantas vezes kon estos grandes enemigos, porke akel ombre alto kon barva preta i puntuda, ke dizen ke es giador, mos izo tener enemigos, de los kualos la malisja no konsentimos? Kuantas nočes no dormi, spantando me de los enemigos ke no konosi.